WSWS : Srpskohrvatski

Pronicljiv i hrabar čovjek

Giordano Bruno, Filozof i Naučnik, Spaljen na Lomači Prije 400 Godina

Frank Gaglioti
16. februara 2000.

Na dana�nji dan prije 4 stoljeća, 16. februara 1600, Rimska Katolička Crkva je pogubila Giordano-a Bruno-a, italijanskog filozofa i naučnika, zbog jeretičkog zločina. Bio je odveden iz svoje zatvorske ćelije u rane jutarnje sate na trg Piazza dei Fiori u Rimu, i spaljen živ na lomači. Sve do kraja, crkvene vlasti su se bojale ideja čovjeka koji je bio poznat �irom Evrope kao smio i izvrstan mislilac. U čudnom spletu ovog užasnog posla, dželatima je bilo naređeno da mu zavežu jezik tako da se ne bi mogao obratiti prisutnim ljudima.

Tokom svog života, Bruno se zalagao za Copernicus-ov sistem astronomije koji je stavio Sunce, a ne Zemlju, u centar Solarnog Sistema. On se protivio zaglupljujućem i apsurdnom autoritetu crkve i odbio da se javno odrekne svojih filozofskih vjerovanja tokom osam godina u kojima su ga venecijska i rimska Inkvizicija držale u zatvoru. Njegov život svjedoči o potjeri za znanjem i istinom koja je obilježila zapanjujuće doba istorije poznato kao Renesansa�od koje potiče toliko toga u modernoj umjetnosti, znanju i nauci.

1992, poslije 12 godina razmatranja, Rimska Katolička Crkva je preko volje priznala da je Galileo Galilei bio u pravu u podr�ci teorije Copernicus-a. Sveta Inkvizicija je 1633. prisilila ostarjelog Galileo-a da se javno odrekne svojih ideja, pod prijetnjom mučenja. Ali do takvog priznanja krivice nije do�lo u slučaju Bruno-a. Njegova pisanja su i dalje na Vatican-ovom spisku zabranjenih tekstova.

Crkva trenutno razmatra novu pregr�t izvinjenja. Teolo�ka komisija koju predvodi Kardinal Joseph Ratzinger, vođa Kongregacije Za Doktrinu Vjere, modernog nasljednika Inkvizicije, je zavr�ila istragu pod naslovom "Crkva i Gre�ke iz Pro�losti: Sjećanje u Službi Pomirenja," koja predlaže izvinjenje za "gre�ke pro�losti". Rezultati su se uručili Papi John Paul-u II, koji bi trebao da da izjavu 12. marta. Pogubljenje Bruno-a je jedan od zločina crkve u razmatranju, ali u ovom slučaju nema velikih izgleda da će se učiniti ustupak. Veći broj okorjelih katoličkih ličnosti su se usprotivile istrazi jo� od početka, govoreći da bi suvi�no kajanje i samo-ispitivanje potkopalo vjeru u crkvu i njene institucije.

Sada�nji stav Rimske Katoličke Crkve prema Bruno-u je definisan u dvostraničnom opisu u najkasnijem izdanju Catholic Encyclopaedia-e Katoličke Enciklopedije. On navodi Bruno-vu "netoleranciju" i grdi ga izjavom da "njegov stav prema religioznoj istini pripada jednom racionalisti". [1] Ovaj članak detaljno opisuje Bruno-ve teolo�ke gre�ke i njegov poduži pritvor u rukama Inkvizicije, ali izostavlja jednu najpoznatiju činjenicu�da su ga crkvene vlasti živog zapalile na lomači.

Bruno već dugo vremena izaziva duboko po�tovanje kao mučenik i žrtva za naučnu istinu. 1889. mu se podigao spomenik na mjestu njegovog pogubljenja. Takav je bio osjećaj za Bruno-u da su mu naučnici i pjesnici odali po�tovanje i napisali i knjigu koja detaljno navodi njegovo životno djelo. U čast skupa koji se 1890. održao u Contemporary Club-u u Philadelphia-iji, američki pjesnik Walt Whitman je napisao: "Dok nas je za američku umnu smjelost (danas mi dolazi ta misao) toliko zadužila, vi�e od svih sada�njih zemalja i naroda, plemenita armija starosvjetskih mučenika i žrtvi pro�losti, kako smo samo dužni da očistimo živote i imena tih mučenika, i da ih uzdignemo za čast i duboko po�tovanje, kao i za svijetli primjer. I tipično tome, i možda zastupajući to sve, Giordano Bruno bi se mogao postaviti, danas i u budućnosti, u najzahvalnije srce i sjećanje na�eg Novog Svijeta." [2]

Karl Marx-ov istomi�ljenik Fredrick Engels je sumirao ovaj period koji je proizveo ličnosti kao Bruno, koji se suprotstavio crkvi i postavio temelje moderne nauke. U uvodu napisanom 1870. za svoj nezavr�eni rad, Dijalektika Prirode, Engels je napisao: "Bila je to najveća progresivna revolucija koju je čovječanstvo ikada do tada zabilježilo, doba koje je zahtijevalo divove i proizvelo divove�divove u smislu misaone moći, strasti, vatrenosti i karaktera, u univerzalnosti i učenju. Ljudi koji su uspostavili modernu vladavinu buržoazije su imali sve osim buržoaskih ograničenja. Naprotiv, avanturistički karakter tog vremena ih je inspirisao u većem ili manjem stepenu. Gotovo da nije bilo uticajnih ljudi koji su tada živjeli, a koji nisu na�iroko putovali, koji nisu govorili 4 ili 5 jezika, koji se nisu isticali u vi�e oblasti�

"U to vrijeme se usred op�te revolucije također razvila i prirodna nauka, koja je sama od sebe bila u potpunosti revolucionarna; i odista je morala da izbori svoje pravo na postojanje. Skupa sa velikim Italijanima od kojih moderna filozofija potiče, prirodna nauka je dala svoje mučenike lomačama i tamnicama Inkvizicije. Karakteristično je da su Protestanti prema�ili Katolike u proganjanju i hajci protiv slobodnog proučavanja prirode. Calvin je dao da se Servetus spali na lomači kada je ovaj bio na domaku da otkrije krvotok, i odista ga je živog pekao za 2 sata; za Inkviziciju je makar bilo dovoljno da Giordano-a Bruno-a jednostavno živog spali." [3]

To �to je najkarakterističnije za Bruno-a je njegov energičan apel i poziv za razum i logiku, radije nego religioznu dogmu, kao osnovu za određivanje istine. Kao da je predosjećao mislioce progresivnog, Prosvjećenog doba iz 18. stoljeća, on je napisao u jednom od svojih posljednjih radova, De triplici minimo (1591): "Onaj ko želi da filozofira, prije svega mora podozrijevati i sumnjati u sve stvari. Ne smije usvojiti stav u raspravi prije nego li je čuo razna mi�ljenja, i razmotrio i uporedio razloge za i protiv. Nikada ne smije zauzeti stav na bazi dokaza koje je čuo, mi�ljenja većine, na bazi godina, zasluga, ili ugleda dotičnog govornika, nego mora proslijediti prema uvjerenju organske doktrine koja je odana i pristaje realnim stvarima, i istine koja se može razumjeti kroz svjetlo razuma." [4]

Proučavanje Bruno-vog filozofskog nasljedstva razotkriva jednu složenu ličnost na koju su uticali razni intelektualni trendovi tog vremena, u dobu kada je moderna nauka tek počinjala da se pojavljuje. Svojim odu�evljenim polemikama je stekao po�tovanje najnaprednijih mislilaca tog vremena i prezir od strane crkve, čiji se autoritet temeljno uzdrmavao pod učenim napadima kao �to su ovi.

Bruno je rođen u mjestu Nola, blizu Napoli-ja, 1548. na pragu revolucije u astronomiji, koja je bila najavljena Copernicus-ovom publikacijom De revolutionibus orbium coelestium libri VI 1543. Copernicus je pokazao da je Sunce, a ne Zemlja, centar znanog kosmosa, sa planetama na kružnim putanjama oko njega i zvjezdama na fiksiranoj sferi koje stoje iza na značajnoj udaljenosti.

Sistem Copernicus-a nije samo odupirao crkvenom kosmolo�kom stavu, nego i krutoj i strogoj hijerarhiji feudalizma. Prethodno lijepo uređeno gledi�te na kosmos sa Zemljom u njegovom centru je učvrstilo ovo kruto feudalno uređenje, gdje su kmetovi bili na dnu, a Papa na vrhuncu. Opasna posljedica teorije Copernicus-a je bila ta, da ako se može suprotstaviti crkvenoj vjeri u njenu nepogrije�ivost u kosmolo�koj areni, onda se isto tako baca sumnja u njenu poziciju u dru�tvu.

Crkva je već bila pod opsadom sa svih strana. 1517, Martin Luther je prikovao svoje Devedeset Dvije Teze na crkvena vrata u Njemačkoj, optužujući djelatnosti Rimske Katoličke Crkve, prvi udarac Protestantske Reformacije koji je obuhvatio Evropu. Vatican je odgovorio kontranapadom�Protiv Reformacijom�po svakome za koga je izgledalo da se suprotostavlja katoličkoj doktrini, i 1542, osnovao Rimsku Inkviziciju da bi forsirao svoje zapovijesti putem mučenja i pogubljenja.

Tako je Bruno stupio u svijet previranja i uznemirenja. 1563, Bruno je u�ao u manastir St Dominic, gdje su ga zapazile crkvene vlasti zbog njegovih neortodoksnih religioznih stavova. On je iskoristio svoje vrijeme kao novajlija da se upozna ne samo sa filozofskim radovima starih Grka, nego i savremenijih evropskih mislioca. Ba� je u to vrijeme po prvi put do�ao u susret sa djelom Copernicus-a, koje je ostavilo tako snažan uticaj na njegov život.

Bruno je uzeo svetu zakletvu 1572, ali je potom napustio ovaj red 1576. poslije putovanja u Rim. Uhvatili su ga u čitanju filozofskih tekstova koje je zabilježio holandski humanistički filizof Erasmus, a onda je pobjegao prije nego �to su ga prijavili crkvenim vlastima. Prije nego �to su ga uhvatili, proveo je ostatak svog života putujući Evropom i raspravljajući i promovi�ući svoje filozofske ideje.

Poslije tri godine u Italiji, oti�ao je u Ženevu, kojom je tada dominirala protestantska sekta pod vodstvom Calvin-a. Ubrzo se na�ao u sukobu sa akademskim autoritetima kada je objavio bro�uru navodeći da je jedan lokalni profesor filozofije napravio 20 gre�aka u jednom predavanju. Calvin-ističke vlasti su ga zatvorile, i pustile samo kada je povukao ovu uvrijedljivu publikaciju. Dvadeste �est godina prije toga su Calvin-isti spalili Servetus-a, �panskog doktora, geografa i čovjeka pisane riječi, na lomači zbog njegovih naučnih gledi�ta.

Bruno je onda putovao u Toulouse u Francuskoj, gdje je držao predavanja o Aristotelovom De anima, i napisao knjigu o mnemonici�vje�tini jačanja pamćenja, memorije. Stigao je u Pariz 1581, gdje ga je zapazio Kralj Henry III kojega je privukao dobar glas o njegovom čudesnom pamćenju. Kralj mu je na�ao položaj na College de France po�to su mu crkvene vlasti u Sorbonne-u zabranile pristup.

Tokom boravka u Parizu, napisao je tri knjige, dvije o mnemonici i pozori�ni komad pod naslovom Nosilac Baklje od Bruno-a Nolan-a, Maturant bez Akademije, Zvani Gnjavator. U ovom komadu je Bruno opisao svoj boravak u Dominikanskom manastiru u Napoli-ju i predstavio jednu razornu osudu crkve. Giovanni Gentile-ov komentar o ovom pozori�nom komadu opisuje Bruno-vu karakterizaciju crkve na sljedeći naćin: "Vidjećete, u zamr�enoj zbunjenosti, trzanje džeparo�a, obmane prevaranata, smjela preduzimljivost hulja i nitkova; isto tako, slatku i prijatnu odvratnost, gorke poslastice, budalaste odluke, pogre�nu vjeru i pokopane nade, �krtu milosrdnost, sudije koje su plemenite i ozbiljne u vezi poslova drugih ljudi sa malo istine u svojim vlastitim; čvrste i muževne žene, meku�ne mu�karce i glasove vje�tine i lukavstva, a ne milosti, tako da oni koji najvi�e vjeruju su najprevareniji�i svugdje ljubav prema zlatu." [5]

Bruno je bio primoran da napusti Francusku 1583. i doputovao je u Englesku gdje mu se njegov trogodi�nji boravak pokazao kao jedan od najplodnijih perioda njegovog života. Bio je uveden u dru�tvo koje je žudilo za svim oblicima italijanskog znanja i u kojem je već bio znatan broj italijanskih i prognanih stranih članova. Mnogi od njih su izbjegli progone zbog neortodoksnih filozofskih i religioznih ideja. Bruno je vodio rasprave sa Kraljicom Elizabeth I, koja je bila privučena prospektom raspravljanja filozofskih stvari direktno na italijanskom. Ubrzo je privukao veliki broj intelektualaca koji su žudno raspravljali filozofske ideje tog vremena.

U Engleskoj je Bruno izdao �est knjiga, sve na italijanskom, u kojima je po prvi put u potpunosti razradio svoje filozofske ideje. Bio je jedan od prvih filozofa koji je raspravljao naučna pitanja na narodnom jeziku. Sam čin objavljivanja djela na italijanskom jeziku je bio otvoreni izazov Crkvi, koja je nastojala zadržati latinski kao jezik intelektualnog javnog govora, i da ograniči �irenje ideja. Copernicus-ov rad, pun velikih otkrića, je bio objavljen samo na latinskom. Bruno-vi �tampari su bili toliko prepla�eni, da se ni jedan od njih nije poistovijetio sa njegovim �tampanim tekstovima.

Bruno-va kosmologija je istaknuta u radovima Večera u Srijedi Pepela, Uzrok, Princip i Jedinstvo i O Beskonačnom Kosmosu i Svijetovima, koji predstavljaju izvanredno predosjećanje budućih naučnih i filozofskih razvoja. Čak �ta vi�e, u nekim pogledima, zaključci do kojih je Bruno do�ao putem smjele intuicije su prevazi�li radove njegovih nasljednika kao �to su Galileo i Kepler. Ovi radovi su u obliku dijaloga, gdje Bruno-v karakter zastupa razne filozofske stavove sa različitih stanovi�ta, a jedno od njih predstavlja i samog Bruno-u.

U, Večera u Srijedi Pepela Bruno je bio jedan od prvih koji je zastupao postojanje beskonačnog kosmosa, koji je sadržavao beskonačan broj svijetova sličnim Zemlji. Radeći ovo, on je odbacio ograničenja sistema Copernicus-a, koji je pretpostavio jedan određen kosmos koji je ograničen jednom fiksiranom sferom zvijezda iza solarnog sistema. On je tvrdio da sunce nije centar kosmosa, govoreći da, ako bi se sunce osmatralo sa bilo kojih drugih zvijezda, ono ne bi izgledalo ni�ta drukčije od njih. Bruno je čak i spekulisao da bi i drugi svijetovi mogli biti naseljeni.

Njemački filozof Ernst Cassirer je objasnio značaj Bruno-ve zamisli o beskonačnom kosmosu slijedećim riječima: "Ova doktrina � je bila prvi i odlučujući korak prema čovjekovom samo-oslobađanju. Čovjek vi�e ne živi u svijetu kao zatvorenik okružen tijesnim zidovima ograničenog fizičkog kosmosa. On može proći kroz zrak i probiti se kroz sve zami�ljene granice nebeskih sfera koje su lažna metafizika i kosmologija podigle. Beskonačni kosmos ne postavlja granice ljudskom razumu; naprotiv, to je najveći potstrek ljudskom razumu. Ljudski intelekt postaje svjestan svoje vlastite beskonačnosti putem odmjeravanja svojih snaga sa beskonačnim kosmosom." [6]

Bruno-va druga tri rada objavljena u Engleskoj, Istjerivanje Trijumfalne Zvijeri, Zavjera Cheval-a Pegasus-a, i O Herojskom Bijesu sadrže o�tre kritike Protiv Reformacije. Italijanski istoričar Hilary Gatti je u svojoj knjizi Giordano Bruno i Renesansna Nauka uočila: "Osjećaj ovih posljednjih italijanskih radova se, po mom mi�ljenju, � može naći u prelazu iz intelektualne sfere koju je dominirala vizija svijeta u su�tinski teolo�kim terminima, u intelektualnu sferu koju je dominirala vizija svijeta u su�tinski filozofskim terminima. U ovom prelazu iz teologije u filozofiju, sa svim oblicima razotkrivene religije se postupa grubo i uvrijedljivo, ali iznad svega sa hri�ćanskom religijom koja je dominirala životom i kulturom Evrope 16. stoljeća, često putem nasilja i ugnjetavanja." [7]

U Engleskoj je Bruno imao najdublji i najsnažniji uticaj. O njegovim stavovima se raspravljalo u intelektualnim krugovima i argumenti pretstavljeni u raznim njegovim knjigama dočaravaju ukus tada�njih rasprava. Dva vodeća naučnika, William Gilbert i Thomas Harriot, su postali glavni podržaoci Bruno-vih kosmolo�kih stavova. Gilbert, čiji je De Magnete (1600) stajao kao osnovni tekst o magnetizmu do 19. stoljeća, je bio istaknut u grupi koja je raspravljala naučna pitanja. On je posebno bio zainteresovan za usavr�avanje svojih magnetskih teorija u odnosu na Bruno-ve kosmolo�ke stavove.

Harriot je bio zapažen matematičar i astronom, za koga se smatralo da je otkrio sunčeve pjege prije Galileo-a. Herriot se dopisivao sa Kepler-om 1608. raspravljajući Bruno-ve zamisli o beskonačnom kosmosu, koje bi Kepler kasnije odbacio. Harriot je bio jedan od naučnika kojeg je gajio Deveti Earl od Northumberland-a�odan sljedbenik Bruno-a. Northumberland je imao bogatu biblioteku Bruno-vih radova, koje je stavio na raspolaganje naučnicima u svome krugu.

Bruno je bio primoran da se vrati u Francusku zbog opadanja bogatstva njegovog patrona, Marquis-a de Mauvissiere-a, s kojim je putovao u Englesku. Proizveo je tri rada po povratku u Pariz, ali je bio primoran da ode kada je njegov izazov da se takmiči sa svim prisutnima u debati na temu Stotinu i Dvadeset Članaka o Prirodi i Svijetu, zavr�io time da su podržaoci crkve nasrnuli na njega. Onda je otputovao u Njemačku, gdje je boravio u Wittenberg-u i Marburg-u do 1588. Bio je prisiljen da napusti Marburg kada je do�ao u sukob sa luther-anskim vlastima. Onda je lutao Evropom�Prag, Helmstedt, Frankfurt i Zurich.

1591, Bruno se vratio u Italiju kada ga je venecijski plemić Zuane Mocenigo pozvao da uči ovog aristokratu mnemoniku. Mocenigo ga je potom prijavio Inkviziciji. Bruno je bio uhap�en 23. maja 1592, ispitivan o svojim filozofskim radovima, i 27. januara 1593, isporučen Inkviziciji u Rimu po direktnom nalogu Papinog Nuncio-a, Taverna, koji je djelovao u ime Pape Clement-a VIII.

Tokom svog pritvora u Rimu, bio je saslu�avan o svim pojedinostima svog života i svojih filozofskih i teolo�kih stavova, preko perioda od sedam godina. 15. februara 1599, Inkvizicija je optužila Bruno-a sa osam određenih činova jeresa, koje crkva jo� uvijek nije otkrila do dana�njeg dana. Prema pisanju ograničenog broja dostupnih dokumenata, Bruno je bio optužen za svoje "ateističke" stavove i zbog objavljivanja Istjerivanje Trijumfalne Zvijeri. Odbio je da se javno opozove.

Inkvizicija je donijela njegovu presudu 20. januara 1600, izjavljujući: "Mi ovime, u ovim dokumentima� progla�avamo presudu i objavljujemo da je dotični Brat Giordano Bruno jedan okorjeli i tvrdoglavi jeretik, i da je time navukao sve duhovne cenzure i muke Svetog Kanona� Mi određujemo i zapovijedamo da se vi morate predati Svjetovnom Sudu� da se možete kazniti kaznom koju zaslužujete, iako se iskreno molimo da će on (Rimski Guverner) ublažiti strogost zakona koji se tiče muka va�e ličnosti, de nećete biti u opasnosti od smrti ili sakaćenja va�ih dijelova.

"Čak �ta vi�e, mi korimo, mi strogo osuđujemo i zabranjujemo sve va�e prethodno pomenuto i va�e druge knjige i pisanja kao jeretičke i grije�ne, koje sadrže mnogo jeresa i gre�aka, i progla�avamo da sve to �to je do�lo ili bi moglo u budućnosti doći u ruke Svetog Doma, da se javno uni�ti i zapali na trgu Sv. Petra pred stepeni�tem i da se to uvede u Indeks Zabranjenih Knjiga." [8]

Uprkos lažnog pomena brige o Bruno-voj tjelesnoj dobrobiti, presuda Inkvizicije je predstavljala smrtnu kaznu. Bruno je bio prkosan sve do kraja. Gaspar Schopp od Brelau-a, nedavni preobraćenik Katolicizmu i svjedok izvr�enju kazne, je izjavio da je Bruno, kada je čuo presudu, uzviknuo: "Možda ste vi koji mi izgovarate presudu u većem strahu nego ja koji će je primiti." (9)

Sveta Inkvizicija i njeni mučitelji će biti zapamćeni samo kao simboli zaklete reakcije. Ali, Bruno je položio test vremena. Proučavanje njegovog života razotkriva jednog istinskog čovjeka Renesanse sa strastvenim interesovanjem za sve aspekte ljudske nauke, i koji je sa velikom energijom i odlučno�ću sudjelovao u intelektualnom metežu svog vremena. Njegova pronicljivost je dala važan doprinos idejama koje su položile temelje moderne nauke. Njegovo uporno odbijanje da se potčini autoritetima, moćnicima i represivnom aparatusu Rimske Katoličke Crkve, najmoćnije ustanove tog vremena, će nesumnjivo biti nadahnuće i inspiracija za buduće generacije.

Njemački filozofer Georg Hegel je sumirao generaciju mislilaca kojoj je Bruno pripadao u svojim Predavanjima o Istoriji Filozofije: " Ovi ljudi su se osjećali dominirani kao �to su zaista bili, nagonom da stvaraju život i izvedu istinu iz samih sebe. Bili su to ljudi silne prirode, razuzdanog i neumornog karaktera, vatrenog i odu�evljenog temperamenta, koji se nisu mogli zadovoljiti spokojem znanja. Iako se ne može osporiti da je u njima bilo izvrsne pronicljivosti i osjećaja o tome �ta je istinito i veliko, s druge strane nema sumnje da su se gostili i napijali svim vrstama korupcije misli i srca, kao i u svojim spolja�njim životima. Prema tome, u njima se može naći velika originalnost i subjektivna energija duha; istovremeno, sadržina je raznovrsna i nejednaka, i njihova umna zbunjenost velika. Njihove sudbine, njihovi životi, njihova pisanja�koja često napune mnoge tomove�pokazuju samo tu neumornost njihovog bića, tu raskidanu razdvojenost, pobuna njihovog unutra�njeg bića protiv sada�njeg stanja i žudnja da se iz toga izađe i dostigne izvjesnost. Ovi izvanredni individualci zaista naliče na ustanke i prevrate, potrese i erupcije vulkana koji se uzbudio i razradio u svojoj dubini i iznio na povr�inu nove razvoje, koji su i dalje divlji, razuzdani, stra�ni i van kontrole." [10]